ڕۆڵ و کاریگەریی ناسەقامگیریی سیاسی و ئابوری لە گرفتە کۆمەڵایەتییەکاندا

کاروان حەمەساڵح

پسپۆڕی ئابوری

قسەکردن لەسەر جێگیری و ئارامیی کۆمەڵایەتی و سەقامگیریی ژیانی سیاسی و ئابوری، شتێکی نوێ نییە، بەڵام کارکردن لەسەری و چێککردنەوەی، دەبێت پرۆسەیەکی بەردەوام بێت و هەمیشە خەمێکی لە پێشینەی بڕیاربەدەستان بێت.

بڕاوەتەوە لە ڕووی زانستی و واقعییەوە کە ژیان و گوزەران و گرفتە کۆمەڵایەتییەکان هەمیشە پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان هەیە بە ناسەقامگیریی سیاسی و ئابورییەوە.

با بزانین چۆن..

لە وێنە فراوانەکەدا؛

سروشتی ژیان و ئیدارەدانیشی وایە کە چین و توێژەکان چەند لەیەک دووربن یان نزیک بەڵام بە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ تەواوکەری یەکدین و بەرژەوەندی و پێویستییەکانی یەکتر فەراهەم دەکەن، واتا بوونیان بەیەکەوە گرێدراوە و چەندین دووانە پێکدەهێنن لە نموونەی؛ پیاو و ژن، باوک و منداڵ، دەوڵەمەند و هەژار، کڕیار و فرۆشیار، بەرپرس و فەرمانبەر، قوتابی و مامۆستا، بە گشتیش حکومەت و هاوڵاتیان، وە چەندان دوەانەی تری تەواوکەر.

لە دۆخی جێگیریی سیاسی و ئابوریدا و تا ڕادەیەک ئاساییدا، ئەو دووانانە تەواوکەر و هاوکاری یەک بن، سوڕی ژیانی یەکتر تەواو دەکەن، پێویستیی یەکتر پردەکەنەوە، تەنانەت لە ئاستی تاک و پێکەوەش هەموو بزوێنەری سووڕی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و تەنانەت ئاسایشی نەتەوەیشن.

جا هەر تاکێک بە چەندین شێواز پەیوەندی و پابەندێتی هەیە لەگەڵ چەندین تاکی تردا، لێرەوە کاتێک  دۆخی سەقامگیریی سیاسی و ئابوری تێکدەچن و ناجێگیر دەبێت، هەمیشە و زۆر بە خێرای ئەم دووانانە بە هۆی پشتبەستنیان بەیەک، گرفت لە حەڵەقەی پەیوەندیاندا دروست دەبێت، مامەڵەیان لەگەڵ یەک خاو دەبێتەوە، گومان دروست دەبێت، ئاستی پشتبەستنیان بە یەک و متمانەیان بە یەک کەم دەبێتەوە.

ناجێگیریی سیاسی و ڕۆڵە خراپەکەی؛

سادەترین ئاماژەکانی ناجێگیریی سیاسی؛ ململانێی سیاسیی تەسک و ململانێی نێوخۆی حیزبی و کۆی پرۆسەی سیاسی و کارتێکەرەکانیەتی، کە ببێتە هۆکای خاوبوونەوەی کاروباری دامودەزگا حکومییەکان، زیادبوونی کوشتن و گرتن.

بەردەوامیی خۆپیشاندانی جیاوازی چین و توێژەکان لەکات و شوێن جیاواز (هاوشێوەی خۆپیشاندانی قوتابییانی زانکۆ، مامۆستایان، مامۆستایانی زانکۆ، شۆفێران، هاوڵاتیان بۆ خزمەتگوزاری و هتد…)، لە دواجاردا کەمبوونەوەی متمانەی نێوان گرنگترین دووانە وەک “دەستەڵات و هاوڵاتیان” کە سەرچاوەی لێکترازانی پەیوەندیی دوەانەکاتی ترە.

لە ناجێگیریی سیاسییەوە بۆ ناجێگیریی ئابووری؛

دەرئەنجامەکانی ناجێگیریی سیاسی، بەدەر لە خاوبوونەوەی پرۆسەی سیاسی و بڕیاری سیاسی و شکستی بەردەوام لە بەرەوپێشچوون، ڕاستەوخۆ ناجێگیریی ئابوریش شوێن خۆی دەخات.. کە ئەمیش خۆی دەبینێتەوە لە؛

ناهاوسەنگی سیاسەتی دارایی ( خەرجی حکومەت و سیستمی باج)، خاوبونەوەی سوڕی دارایی لە بازاردا، پاشەکشە لە وەبەرهێنانی نێوخۆی و دەرەکی، ناڕوونی لە پڕۆسەی بڕیاردان لای تاک و خێزان و خاوەنکار و بازرگان و موئەسەسە گەورەکانی بازرگانی و بزنس، لەوێوە بۆ خاوبوونەوەی “گەشەی ئابوری” و زیادبوونی ڕێژەی بێکاری، زیادبوونی ڕێژەی هەژاری، کەمبوونەوەی چینی مامناوەند و هەڵکشانی نادادپەروەری و دواتر نەگەیشتن بە “پێشکەوتنی ئابوری” و نەمانی متمانە بە داهاتووی وڵات و دواجار چوونە دەرەوەی داهات و سامانەکان.

لە خراپترین باریشدا ناجێگیریی دەروونی و ناجێگیری لە ژیانی کۆمەڵایەتیی تاکدا دروست دەکات، بە هەموو چین و توێژەکانییەوە، لەوێشەوە لێکترازان لە پەیوەندیی نێوان تاکە هاوبەرژەوەندی و هاوپێویستییەکان.

چۆن ناجێگیریی کۆمەڵایەتی و تۆوی خراپە سەرهەڵدەدات؟

کاتێک هەموو ئەو گرفتە سیاسی و ئابوورییانە دێنە گۆڕێ، سەرجەم هاوڵاتیان لە چوارچێوەی یەکتردا کە پێداویستیی یەک پر دەکەنەوە، گرفت بۆ ڕەوتی ژیان کردنیان دروست دەبێت.. قەیرانەکان دەگوازرێنەوە بۆ ناخی تاک و چوارچێوەی ماڵ و نێو بازار و نێو قوتابخانە و زانکۆ و دامەزراوەکانی تر، سووڕی ژیانیان دەگۆڕێت، هەڕەشە دەرەکییەکانی سەر ڕەوتی ژیانیان زیاد دەکات و دواجار نائارامی کۆمەڵایەتی دروست دەبێت.

ئاخر کاتێک تاک یان خێزان خاڵی لاوازی هەبێت قابیلی چارەسەرە، چونکە زۆرجار خالی لاواز لە ڕووی زانستی کارگێرییەوە پرسێکی نێوخۆییە، بەڵام هەڕەشە و کارتێکەری دەرەکی (دارایی، سیاسی، ئیداری و هتد) قورسترە و زۆرینەی کات چارەسەری لە دەرەوەی توانای نێوخۆیدایە و سەپێنراوە، لەوێوە سترێسی زۆری ژیانکردن دروست دەبێت کاتێک گرفتێک ڕووی تێ کردوویت و دەستەڵات و توانات بەسەریدا ناشکێت.

هەر بۆیە گرفتە دەرەکییە سیاسی و ئابورییەکان بە ناچاریی ژیان و دەروونی تاک و خێزان و کۆمەڵگا و دامەزراوەکان تێکدەدات.

دووانەکانیش مامەڵەیان لەگەڵ یەک دەگۆرێت بە ناچاریی…

نموونەیەکی سادە؛

لە ماوەی چەندین ساڵی ڕابردوودا ناجێگریی سیاسی و ململانێی حیزبی و ناشەفافیەت وای کردووە هەشت ساڵە هەرێم بە بێ پڕۆژەیاسای بودجە کارەکانی دەکات! ئەمەش لەسادەترین نموونەیدا پچرانی سەرەتاییترین پەیوەندیی نێوان دامودەزگا شەرعییەکانی هەرێمە لەگەڵ یەک، لەوێشەوە پەیوەندیی نێوان دەستەڵاتەکان و هاوڵاتیان، کە دواتر سەری کێشا بۆ سستی لە پابەندێتی حکومەت بەرامبەر مافی مووچەخۆران و لێبڕینی مووچە و ناداپەروەری.

لەوێوە مووچەخۆریش لە بازاڕدا وەک کڕیار توانای کرینی کەمبووەوە و فرۆشیاریش توانای کەمبووەوە بۆ خزمەت و دواتر گەشەسەندنی کار و وەرنەگرتنی دەسی کاری زیاتر و بگرە ناردنەوەی هەندێک لە کارمەندان بۆ ماڵ (لە ژێر ناوی کەمکردنەوەی خەرجیی بزنسەکەی)، دواجار ئەوەی لە فرۆشی کەم بووەوە، ئەوەی لە کار دوورخرایەوە، یان باوکە یان برا گەورەی چەند خۆشکێکە، یان تاقە کچە بژێوی خێزانێک دابین دەکات، یان هاوسەرێکە! بزانە چۆن گرفتێک گرفتێکی تر لە شوێنێکی تر و بە ناونیشانێکی ترەوە دەخوڵقێنێت.

کەواتە ببینن تەنها پچرانی یەکەم حەڵەقەی پەیوەندی کە پرۆژەیاسای بودجەیە (ئەگەر چی هەموو کێشه سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتییەکانی پێ چارە ناکرێت)، چۆن درزی خستە نێوان پابەندێتیی دووانەکانی ترەوە، چۆن بازنەی شەپۆلەکان و کاریگەرییەکانی گوازرایەوە؟.

نموونەیەکی تر؛

کاتێک بە هۆی گرفت و ناجێگیریی سیاسی و  باڵادەستیی حیزب و قاچاخچێتی و ناڕوونی لە داهاتی نەوتی و نانەوتی، دەبینین مووچەی هەموو موچەخۆران کە بە نزیکەیی 750 ملیۆن دۆلارە، یان کاتی هاتنە بازاری دیار نەبووە، یان بڕەکەی.

ئا لێرەوە؛ متمانەی دارایی نێوان چین و توێژەکان کەم دەکات، دواتر پابەندێتیان لەبەرامبەر یەک درزی تێدەکەوێت و کێشەی کۆمەڵایەتی بە دوای خۆیدا دەهێنێت، چوونکە لە ڕووی زانستیشەوە تێکدان و لێکترازان و کەمبوونەوەی پابەندێتی لە پەیوەندیەکاندا، ئەگەرێکی کراوە دەداتە دەست کەمینە خراپەکان کە تۆی خراپەیان گەشە بکات، دواتر بە شوێن خاڵی بەهێزی خۆی و خاڵی لاوازی یەکێکی تردا بگەڕێ تا دەروونی خۆی پێ دابمرکێنێتەوە!.

کەواتە هەموو دووانەکانی تر کە لەسەرەتاوە ئاماژەمان پێکردن بە هۆی ئەو زنجیرە لە گرفتی سیاسی و لەوێوە ئابوری؛ متمانەیان لێکدەترازێت، پابەندییەکانیان بە هەموو جۆرەکانییەوە، ئیداری، سیاسی، دارایی، پەروەردەی، ئەخلاقی، کۆمەڵایەتی و هتد لەگەڵ یەکتر گرفتیان تێ دەکەوێت.

جا لە دۆخێکی وەک ئەم هەموو لێکترازانانەدا، غیابی دادگایەکی دادپەروەر یان نیشتیمانی، ئەوەندەی تر گرفتەکان و قەیرانەکان قوڵتر دەکاتەوە و لێکترازانەکان گەورەتر دەکات، بە جۆرێکی تریش لە ژینگەیەکی وادا ئەرکی دادگای دادپەروەر (دادگای ناداپەروەریش هەیە) گەلێک قورستر دەبێت.

چارەسەرەکان؛

چارەسەری ناجێگیریی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی پرسێکی زۆر ئاڵۆزە و وردەکاری و دڵسۆزی و کاتی پێویستی دەوێت لەگەڵ ویستی ڕاستەقینە، بەڵام لەم وتارە سنوردارەدا تەنها چەند خاڵێکی گشتی و ستراتیژی ئاماژە پێ دەکەم

یەکەم: ئامادەسازی و زەمینەسازی بۆ سازدانی دایالۆگی نیشتیمانیی ڕاستگۆیانە بۆ هێورکردنەوەی ناکۆکێ و ناجێگیریی سیاسی و گۆرینی ململانێی حیزبی بە پێشبرکێی سیاسی.

دووەم: کەمکردنەوەی تەداخولاتی حیزب و شەخس لە کاروباری حکومڕانیدا لەسەر ئاستی هەموو وەزارەتەکاندا. (بڵێین بنبڕکردنی، بۆ ئێستا وەک هەڵگرتنی بەردە گەورەکەیە!).

سێهەم: دوورخستنەوەی دەستی حیزب و شەخس لە ئەرک و بڕیاری دادگاکاندا.

چوارەم: پێداچوونەوە بە سیستمی پەروەردە و خوێندنی باڵا کە وەڵامدەرەوەی کلتوری وڵات و پێشکەوتنەکانی جیهان و خواستی بازاری کار بێت.

پێنجەم: حکومەت بە زووترین کات نەخشە ڕێگایەک دابڕێژێت بۆ دروستکردنەوەی متمانە لەگەڵ هاوڵاتیان. ئەویش بە ئامادەکردنی پڕۆژەیاسای بودجە و پەسەندکردنییەتی لەلایەن پەرلەمانەوە، هەروەها دانان سیاسەتێکی دارایی (Fiscal Policy)  کە ڕەنگدانەوەی واقیعی هەرێم و ژیانی هاوڵاتیان و داهاتی تاک بێت، ئەویش لە ڕێگای پێداچوونەوە بە سیستمی باج و ڕسومات لەسەر بنەمایەکی زانستی و دادپەروەرانە بۆ کەمکردنەوەی فشاری دارایی و دەرونی لەسەر تاک و خێزان و بودجەی خێزان بە تایبەت، هەروەها  ئاوڕدانەوە لە خزمەگوزاری و خەرجی گشتیی حکومەت لەسەر بنەمای ڕیزبەندیی پێداویستییەکانی هاوڵاتیان و هەرێم.