ئایندەی ئابوریی ئەمریکا دوای هەنگاوەکانی چین و ڕوسیا بۆ تێکدانی باڵادەستیی دۆلار

ڕێبوار محەمەد ئەمین

کۆمپانیا زەبەلاحەکانی ڕوسیا و چین، هایدرۆکاربۆن، گازپرۆم و کۆمپانیای نیشتمانیی چین، ڕێککەوتن لەسەر گۆڕینی پارەی دابینکردنی گازى سروشتی بۆ ڕوبڵ.

لێرە ژمارەیەک پرسیار دێنە پێشەوە، چارەنووسی دۆلار و ئابوریی ئەمریکا بەرەو کوێ؟، زیانەکانی گۆڕینی دۆلار بۆ دراوێکی تر لەکاتی کڕین و فرۆشتنی نەوت، بۆ ئەمریکا و سودەکانی بۆ نەیارەکانی بە تایبەت ڕوسیا و چین چییە؟، بۆچی نەوت بە دۆلار دەفرۆشرێت؟، ئەو هەنگاوەى وڵاتانى دژ بە ئەمریکا، جەنگێکی جیهانیی وێرانکەر بەدوای خۆیدا ناهێنێت؟، کاریگەری لەسەر هەرێم دەبێت؟.

بەرزی بەهای دۆلاری ئەمریکی، بەستراوەتەوە بە فرۆشتنی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بە دۆلار، چونکە ڕۆژانە بە گوژمەی 5 ملیار دۆلار مامەڵەی نەوتی بە دۆلارەوە دەکرێت لە جیهاندا، ئەم مامەڵە وایکردووە کە بەهای دۆلار بەم شێوە بەرز و بێڕکابەر بێت.

هەموو دراوی وڵاتانی جیهانی، لە بەرانبەر بەهاکەیدا یەدەگی زێڕ هەیە و ئەو یەدەگە بڕیار لە بەرز و نزمیی بەهاکەی دەدات، بەڵام دۆلاری ئەمریکی هیچ بڕە زێڕێک لە بەرانبەری وەک یەدەگ نییە و لەساڵی 1976وە، بەهاکەی لە زێڕەوە گۆڕا بۆ نەوت و بەهای دۆلاری بەرز و بێڕکابەر کرد لە بازاڕی نەوت .

لە ئێستادا چین و ڕوسیا هەنگاوەکانیان دەست پێکردووە، سەرەتا لە فرۆشتنی گازەوە هەنگاویان ناوە، قۆناغی دواتر نەوت دەبێت، گۆڕینی دۆلار بە دراوێکى ترەوە، پەیوەستە بە ئاستی توندبوونەوەی ململانێکان.

چین لە مێژە پێگەی دراوی رێنمینبی خۆی لە خشتەی خولی جیهانیی دراوەکاندا، بە ڕەنگدانەوەی گرنگیی جیۆپۆلەتیکی و ئابوریی خۆی لەسەر شانۆی جیهان دەزانێت.

ئاسۆی درێژخایەن بۆ کۆتاییهاتنی هەژموونی دۆلاری ئەمریکی لە بازاڕەکانی نەوت و گازی جیهاندا، هەفتەی ڕابردوو هەنگاوێکی دیکەی بەرەو بەدیهێنانی نا، بە ڕاگەیاندنی ئەوەی کە کۆمپانیا زەبەلاحەکانی ڕوسیا و چین، هایدرۆکاربۆن، گازپرۆم و کۆمپانیای نیشتمانیی نەوتی چین  (CNPC)، ڕێککەوتن لەسەر گۆڕینی  پارەدان بۆ دابینکردنی گاز بە ڕوبڵ (RUB) و ڕێنمینبی (RMB) لە بری دۆلار.

لە قۆناغی یەکەمی سیستمی نوێی پارەدان، ئەمە بۆ دابینکردنی گازی ڕوسیا بۆ چین لە ڕێگەی ڕێڕەوی بۆریی ڕۆژهەڵاتی ‘هێزی سیبیریا’ کە کۆی گشتیی لانیکەم، 38 ملیار مەتر سێجار گاز لە ساڵێکدا (bcm/y) دەگرێتەوە.

دوای ئەوەش فراوانکردنی زیاتری پلانی نوێی پارەدان دەخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە.

جێگای خۆیەتی لەم خاڵەدا ئاماژە بەوە بکەین، کە هەرچەندە سزا نێودەوڵەتییە بەردەوامەکانی سەر ڕوسیا بەهۆی داگیرکردنی ئۆکرانیا لە مانگی شوباتدا پاڵنەرێکی کۆتایی بۆ ئەم گۆڕانکارییە گرنگە لە میتۆدۆلۆژیای پارەدان دابین کردووە، بەڵام ستراتیژییەکی سەرەکیی چین بووە لە لانیکەم ساڵی 2010ەوە بۆ تەحەدای پێگەی دۆلاری ئەمریکی وەک دراوی یەدەگی دیفاکتۆی جیهان.

ئاماژەیەکی سەرەتایی بۆ ئاواتەکانی چین بۆ RMB لە لوتکەی G20 لە لەندەن لە نیسانی 2010دا دیار بوو، کاتێک ژۆو شیاوچوان، پارێزگاری ئەوکاتی بانکی گەلی چین (PBOC)، ئاڵای ئەو تێڕوانینەی کرد کە چینییەکان دەیانەوێت دراوێکی نوێی یەدەگی جیهانی لە شوێنێکدا جێگەی دۆلاری ئەمریکی بگرێتەوە.

ئاماژەی بەوەشکرد، بەشداریکردنی RMB لە تێکەڵەی سەروەت و سامانی یەدەگی مافی وەرگرتنی تایبەتی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی (SDR) دەبێتە هەنگاوێکی سەرەکی لەم چوارچێوەیەدا.

لەو کاتەدا، لانیکەم 75%ی داهاتی ڕۆژانەى 4 تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی لە بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراوی بیانیی جیهانیدا  (FX)وەک لەلایەن بانکی یەکلاکردنەوەی نێودەوڵەتییەوە (BIS) دیاریکرابوو، لەلایەن دراوە نێودەوڵەتییەکانی ‘چوار گەورە’ەوە حساب دەکرا؛ دۆلاری ئەمریکی  (USD)یۆرۆی ناوچەی یۆرۆ (EUR)پاوەندی بەریتانی  (GBP)و یێنی ژاپۆنی (JPY)، جگە لە زاڵبوون بەسەر گۆڕانکاری ڕۆژانەی بازاڕەکانی FX، دراوەکان لە SDR زاڵن لە پارەدان، یەدەگ و ئەرکەکانی دراوی وەبەرهێنان لە ئابوریی جیهانیدا.

جەنجاڵییەکی گەورەی میدیا لە چین دوای بەشداریکردنی RMB لە تێکەڵەی SDR لە ئۆکتۆبەری 2016 ڕوویدا، کاتێک قورسایی لەسەدا 10.9ی پێدرا (دۆلار لەسەدا 41.9 پشکی هەبوو، لەسەدا 37.4 یۆرۆ، لەسەدا 11.3 پاوەند، و لەسەدا 9.4ی پاوەند).

تا ساڵی 2022، پشکی RMB لە تێکەڵەی SDR بەرزبووەتەوە بۆ 12.28%، کە چین هێشتا بە ڕاستی ناگونجێت لەگەڵ بەرزبوونەوەی پێگەی زلهێزەکانی لە جیهاندا.

هەروەها چین لە مێژە بە توندی ئاگاداری ئەو ڕاستییەیە کە، وەک گەورەترین هاوردەکاری گشتیی ساڵانەی نەوتی خاو لە جیهاندا لە ساڵی 2017ەوە (گەورەترین هاوردەکاری پاکی جیهان لە کۆی گشتیی نەوت و سووتەمەنی شلەکانی دیکە لە ساڵی 2013)، ئەو کەوتۆتە ژێر کاریگەریی چەواشەکارییەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، بە شێوەیەکی تەسکی لە ڕێگەی میکانیزمی نرخی نەوت بە دۆلاری ئەمریکی.

ئەم تێڕوانینە بۆ دۆلاری ئەمریکی وەک چەکێک لە دوای لەشکرکێشی ڕوسیا بۆ سەر ئۆکرانیا و سزاکانی هاوڕێی بە سەرۆکایەتیی ئەمریکا کە بەدوایدا هات، بەهێزترینیان بەهێزتر بووە، کە توندترینیان، وەک سزاکانی سەر ئێران لە ساڵی 2018ەوە، پەیوەندی بە دوورخستنەوە لە بەکارهێنانی وەکو دۆلار.

جێگری سەرۆکی پێشووی جێبەجێکاری بانکی چین، ژانگ یانلینگ، لە وتارێکدا لە مانگی نیساندا وتی، کە دوایین سزاکانی سەر ڕوسیا “دەبێتە هۆی ئەوەی ئەمریکا متمانەی خۆی لەدەست بدات و هەژموونی دۆلاری [ئەمریکی] لە درێژخایەندا تێکبدات”، زیاتر پێشنیاری کرد کە چین یارمەتیی جیهان بدات “زووتر لە هەژموونی دۆلار ڕزگاری بێت نەک درەنگتر.”

ڕوسیا خۆی لە مێژە هەمان بۆچوونی هەیە سەبارەت بە سوودەکانی بۆ خۆی لە لابردنی هەژموونی دۆلاری ئەمریکی لە نرخی هایدرۆکاربۆنەکانی جیهان، بەڵام لە کاتێکدا چین ئامادە نەبوو بە ئاشکرا تەحەدای ئەمریکا بکات لە کاتی بەرزبوونەوەی جەنگی بازرگانیدا لە ژێر سەرۆککۆماری پێشووی ئەمریکا کە زۆر پێشبینی نەدەکرا  ترەمپ، دەیتوانی لەسەر خۆی شتێکی کەمی لەو بارەیەوە بکات، بەڵام نیشانەیەکی نیازی ڕوسیا تەنها دوای ئەوە هات کە ئەمریکا لە ساڵی 2018دا سزاکانی بەسەر هاوبەشە سەرەکییەکەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەپاندەوە، کە ئێرانە.

کاتێک لیۆنید میخێلسۆن، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای نۆڤاتێکی ڕوسیا لە مانگی ئەیلولی ئەو ساڵەدا وتی، ڕوسیا گفتوگۆی گۆڕینی کردووە، رێگەیەک لە بازرگانیکردن بە ناوەندی دۆلاری ئەمریکی لەگەڵ گەورەترین هاوبەشە بازرگانییەکانی وەک هیندستان و چین، تەنانەت وڵاتانی عەرەبی بیریان لێدەکردەوە.

وتیشى، “ئەگەر ئەوان [ئەمریکا] کێشە بۆ بانکە ڕووسییەکانمان دروست بکەن ئەوا تەنها شتێک کە دەبێت بیکەین ئەوەیە دۆلار بگۆڕین”.

لە نزیکەی هەمان کاتدا چین ئاڵوگۆڕی ئایندەی شەنگەهای خۆی کە ئێستا لەڕادەبەدەر سەرکەوتووە، بە گرێبەستی نەوت بە یوان (یەکە بازرگانییەکەی دراوی رێنمینبی) دەستیپێکرد.

هەروەها ستراتیژێکی لەو جۆرە لە سەرەتادا لە ساڵی 2014 بە قەبارە تاقیکرایەوە، کاتێک کۆمپانیای گازپرۆم نەفت هەوڵیدا بازرگانی باری نەوتی خاو بە یوان و ڕوبڵی چینی لەگەڵ چین و ئەوروپا بکات.

ئەم بیرۆکەیە، دیسانەوە سەریهەڵدایەوە دوای دوایین سزا نێودەوڵەتییەکان کە بەسەر ڕوسیادا سەپێندرا دوای لەشکرکێشییەکەی بۆ سەر ئۆکرانیا.

سەرۆکی ڕوسیا ڤلادیمێر پوتن فەرمانێکی واژۆ کرد کە داوا لە کڕیارانی گازی ڕوسیا لە یەکێتیی ئەوروپا دەکات، بە ڕوبڵ لە ڕێگەی میکانیزمێکی نوێی گۆڕینی دراوەوە پارە بدەن، یان مەترسیی ڕاگرتنی پێداویستییەکانیان لەسەرە.

ئەم هەڕەشەیە نزیک بوو سەرکەوتوو بێت لە قۆستنەوەی هێڵەکانی هەڵەی ئێستا کە لە ڕێگەی هاوپەیمانیی ناتۆ بە سەرۆکایەتیی ئەمریکا دەڕوات، لە کاتێکدا بەکارهێنەرانی سەرەکیی یەکێتی ئەوروپا لە گازی ڕوسیا خەریکی خۆڕاگری بوون بۆ ئەوەی بزانن چۆن داواکارییەکانی پوتن بۆ پێدانی ڕوبڵ ئارام بکەنەوە، بەبێ ئەوەی بە ئاشکرا هیچ سزایەک بشکێنن.

لەو کاتەوە، ڕوسیا بە سادەیی یاری لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپادا کردووە، سەبارەت بە بەردەوامیی دابینکردنی گاز، لەم دواییانەدا هەفتەی ڕابردوو بە لێدوانەکەی کە دەستپێکردنەوەی دابینکردنی داگیرساندن/کوژاندنەوەی لە بۆری نۆرد ستریم1، یەکێک لە ڕێگا سەرەکییەکانی دابینکردن بۆ ئەوروپا، هەڵوەشاندەوە “دۆزینەوەی هەڵەیەک لە کاتی چاککردنەوەدا.”

قەبارە و پانتایی ئەم هەڕەشە ناڕاستەوخۆیە هەفتەی ڕابردوو جارێکی دیکە هێڵکاری کرایەوە کاتێک پوتن وتی، ڕەنگە ڕوسیا هەموو دابینکردنی وزە بۆ یەکێتیی ئەوروپا ببڕێت ئەگەر سنووردارکردنی نرخەکان بەسەر هەناردەی نەوت و گازی ڕوسیادا بسەپێندرێت.

فراوانکردنی زیاتری دراوەکانی دیکە، بە شێوەیەکی واقیعی تەنها RMB بۆ تێکدانی باڵادەستی لەسەر نرخی نەوت و هایدرۆکاربۆنەکانی تر بە دۆلاری ئەمریکی، هەروەها وابەستەی بەکارهێنانی دراوەکە لە وڵاتانی تردا جگە لەوانەی پێشتر لە ژێر سزاکانی سەرکردایەتیی ئەمریکادان.

خۆشبەختانە، بۆ چین، سەرکردەیەکی دیکەی جیهانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ زیادکردن بۆ ئێران، کە پێشتر بازرگانی RMB و RUB بەکاردەهێنێت، سعودیە زۆر ئامادەیی نیشانداوە بۆ فراوانکردنی کارەکانی لەگەڵ چین کە RMB زاڵن، لەنێویاندا وەک پارەدان بۆ دابینکردنی نەوت.

محەمەد ئەلتوەیجری، جێگری وەزیری ئابوری و پلاندانانی ‌پێشووی سعودیە، لە کۆنفرانسێکی سعودیە و چیندا لە جدە وتی کە، “ئێمە زۆر ئامادەین بیر لە دابینکردنی بودجە لە رێنمینبی و بەرهەمە چینییەکانی دیکە بکەینەوە”.

 ئاماژەی بەوەشکرد، “چین بە دووری یەکێکە لە بازاڕە سەرەکییەکان، بۆ هەمەچەشنکردنی بودجە و ئێمە هەروەها دەستمان دەگەیەنینە بازاڕە تەکنیکییەکانی دیکە لەڕووی دەرفەتی دارایی ناوازەوە، جێگیرکردنی تایبەت، بۆندەکانی پاندا و ئەوانی تر.”

 بە سەرنجدان بەوەی کە زۆرینەی ڕەهای قەرزەکانی حکومەتی سعودیە (لەوانەش بۆند گەورە و ئاسانکارییەکانی قەرزی سەندیکاد) لە چەند ساڵی پێشوودا بە دۆلاری ئەمریکی تەرخان کراوە، دوورکەوتنەوە لە پارەدان بە دۆلار ڕێگە بە سعودیە دەدات نەرمیی زیاتر لە پێکهاتەی دارایی گشتی خۆیدا هەبێت، هەرچەندە دوای ئەوە جێگۆڕکێیەکی سەرەتایی کە بەستراوەتەوە بە پەیوەندیی دراوی دیفاکتۆی خۆی بە دراوی ئەمریکییەوە.

لە چەند مانگی ڕابردوودا، بە دڵنیاییەوە گۆڕانکارییەکی زیاتری بەرچاو لەلایەن سعودیەوە بەرەو چین ڕوویداوە، لەم دواییانەدا واژۆکردنی یاداشتێکی لێکتێگەیشتنی فرەلایەنە بوو لە مانگی ئابدا لە نێوان کۆمپانیای نەوتی سعودیە، پێشتر کۆمپانیای نەوتی عەرەبی ئەمریکی، (ئارامکۆ) و کۆمپانیای نەوت و کیمیایی چین (سینۆپێک).

وەک سەرۆکی کۆمپانیای سینۆپێک، یو باوکای، خۆی وتی، “واژۆکردنی یاداشتنامەکە لاپەڕەیەکی نوێی هاوبەشیمان لە شانشینیدا دەناسێنێت، هەردوو کۆمپانیاکە دەست یەکدەگرن لە نوێکردنەوەی زیندوویی و تۆمارکردنی پێشکەوتنی نوێی دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگا  [BRI] و [سعودیە] دیدگای 2030″.

قەبارە و پانتایی یاداشتنامەکە زۆر گەورەیە، هاوکاریی قووڵ و فراوان لە پاڵاوتنی و یەکخستنی پترۆکیمیایی، ئەندازیاری، دابینکردن و بیناسازی، خزمەتگوزارییەکانی کێڵگە نەوتییەکان، تەکنەلۆژیاکانی سەرەوە و خوارەوە، گرتنی کاربۆن و پرۆسەکانی هایدرۆجین دەگرێتەوە.

شتێکی گرنگ بۆ پلانە درێژخایەنەکانی چین لە سعودیە، هەروەها دەرفەتەکان بۆ دروستکردنی ناوەندێکی گەورەی بەرهەمهێنان لە پارکە وزەی شا سەلمان دەگرێتەوە کە بوونی بەردەوام و لەسەر زەوی لەسەر خاکی سعودیە ژمارەیەکی بەرچاو لە کارمەندانی چینی دەگرێتەوە، نەک تەنها ئەوانەی پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان بە چالاکییەکانی نەوت، گاز، پترۆکیمیایی و هایدرۆکاربۆنەکانی ترەوە هەیە، بەڵکو سوپایەکی بچووک لە کارمەندانی ئاسایش بۆ “دڵنیابوون لە سەلامەتیی وەبەرهێنانەکانی چین”.

ئەنجام

قۆناغی گواستنەوەی دۆلار بۆ دراوێکی تر بەستراوەتەوە بە ئاستی ململانێکان و توانای چین و ڕوس و خۆ ئامادەکردن بۆ ئەنجامی گورزی ئەمریکا.

گۆڕینی دۆلار بۆدراوێکی تر لەفرۆشتنی نەوت، بۆ ئەمریکا واتە کۆتای ئەمریکا و هەرەسی ئابوری و کەوتنە ژێر هەژموونی ڕوسیا و چین، ئەمەش بەدڵنیاییەوە بۆ ئەمریکا جێگەی قبوڵکردن نییە و هەرچی هێزی ئابوری و سیاسی و سەربازیی خۆی هەیە، دەیانخاتەکار، چونکە بابەتەکە بۆ ئەمریکا واتە چارەنووس لەنێوان سەرکەوتن و دۆڕان لەم جەنگەی ئێستا دەستی پێکردووە.

لەکاتی گۆڕینی دۆلار بۆ دراوێکی تر، ڕاستەوخۆ بەهای دۆلار دادەبەزێت بۆ نزمترین ئاست و هەموو ئەوانەی خاوەن دۆلارن، زیانیان پێدەگات و خودی ئەمریکا لە پێشی هەموانەوە، چونکە زۆربەی دراوی 100 دۆلاری لە دەروەی ئەمریکایە و هەروەها ئەمریکا ژمارەیەکی زۆر  قەواڵەی قەرز (سەنەداتی دەین)ی فرۆشتوە و بەشی زۆری لای وڵاتی چینە و ئەمەش بە قازانجی چین دەگەڕێتەوە.

کۆتایی دێت بەو ئاڵوگۆڕە 5 ملیار دۆلارییەی ڕۆژانەی فرۆشتنی نەوت بە دۆلار، ئەمەش کارەساتە.

کاریگەرییەکانی لەسەرهەرێمی کوردستان چین؟

بە دڵنیاییەوە کاریگەریی نەرێنیی گەورەی لەسەر هەرێم دەبێت، چونکە هەرێم تاک سەرچاوەی ئابوریی نەوتە و بە دۆلار دەیفرۆشێت و لەکاتی دابەزینی بەهاکەی زیانی گەورەی ئابوری بە هەرێم دەگات و چالاکییە ئابورییەکانی دەوەستن.

لەلایەکی تریشەوە، سەرمایەداران مایەپووچ دەبن چونکە کاڵا و کەلوپەل بە دۆلاردەکڕن و لەکاتی ڕووداوەکەدا توشی ئەو زیانە گەورەیە دەبن.

پێشنیار ئەوەیە بۆهەرێم، کە کۆتایی بەتاک سەرچاوەی ئابوریی نەوت بهێنێت و ڕوو بکاتە وەبەرهێنان لەتەواوی کەرەتەکان و بەرهەمی ناوخۆ بۆ ئاستی خۆژێنێ بەرزبکاتەوە، بۆ ئەوەی لەکاتی ئەم ڕووداوە و هەر ڕووداوێکی تر، بتوانێت خۆی ڕابگرێت لەبەردەم کارەساتە ئابورییەکاندا.